اثر شبکه‌ای (Network Effect) چیست؟
اثر شبکه‌ای به تأثیر تعداد کاربران یک محصول بر ارزش آن می‌گویند. مفهوم کلی اثر شبکه‌ای این است که هرچه تعداد کاربران یک محصول یا شبکه بیشتر باشد، ارزش آن نیز بیشتر است و بالعکس.
نمونه‌های اثر شبکه‌ای و تأثیرات مثبت و منفی آن در دنیای امروز به‌قدری زیاد است که با یک نگاه، می‌توان چند نمونه از آن را یافت. شاید یکی از مثال‌های خوب این مسئله، شبکه اجتماعی اورکات (Orkut) باشد. اورکات یک شبکه اجتماعی مانند فیس‌بوک و اینستاگرام بود که در سال ۲۰۰۴ و پیش از فیس‌بوک و توییتر عرضه شد؛ اما نتوانست به موفقیت لازم دست پیدا کند و به فراموشی سپرده شد. البته مطمئناً عوامل دیگری نیز در این زمینه نقش داشتند؛ اما تعداد کم کاربران آن یکی از عواملی بود که ارزش آن را به‌عنوان یک شبکه تحت‌تأثیر قرار داد.
اثر شبکه‌ای در موضوع ارزهای دیجیتال هم اهمیت بسیار بالایی دارد. هدف نهایی ارزهای دیجیتال و بلاک چین‌ها، سازمان‌دهی و یکپارچه‌سازی میان جامعه بشری است. برای اینکه این ارزها بتوانند به هدف خود دست پیدا کنند، به پذیرش گسترده و کاربران زیاد نیاز دارند. افزایش تعداد کاربران همچنین اثرات مثبتی را برای خود آنها نیز در پی دارد. هرچه افراد بیشتری از این شبکه‌ها استفاده کنند، خدمات بیشتری هم در دسترس آنها قرار خواهد گرفت. این دقیقاً سازوکار یک اثر مرتبط با شبکه است.
چه چیزی تعیین می‌کند که کدام پروژه‌های ارز دیجیتال، در یک بخش خاص پیشرو باشند یا نباشند؟ شاید تصور کنیم که بازار در بلندمدت به‌طور خودکار به سمت پروژه‌های بهتر گرایش پیدا می‌کند؛ اما قضیه به این سادگی نیست و عوامل زیادی در این موضوع نقش دارند.
توسعه‌دهندگان ممکن است محصولاتی را ایجاد کنند که از نظر فناوری خیلی نوآورانه و خلاقانه باشند؛ اما همین محصولات اگر بازار مناسبی در زمان عرضه نداشته باشند، موردتوجه قرار نمی‌گیرند.
در برخی مواقع، پروژه‌هایی که از نظر فنی پایین‌تر هستند سهم عمده‌ای از بازار را به خود اختصاص می‌دهند؛ صرفاً به این دلیل که در زمان مناسب در دسترس قرار گرفته‌اند. اینجاست که اثر شبکه‌ای تأثیر چشم‌گیر خود را نشان می‌دهد.
اثر شبکه‌ای چیست؟
اثر شبکه‌ای یک مفهوم اقتصادی است و مفهوم آن این است که با افزایش کاربران یک محصول، پروژه یا شبکه، ارزش آن نیز بیشتر خواهد شد. وقتی این پدیده شکل گرفته باشد، هر کاربر جدید با ورود به شبکه بر ارزش آن محصول می‌افزاید. این مسئله به‌نوبه خود باعث ایجاد انگیزه در کاربران جدیدتر برای پیوستن به شبکه می‌شود و این چرخه به همین شکل ادامه پیدا می‌کند.
نمونه بارز اثر شبکه‌ای، تلفن است. یک فناوری مانند تلفن تنها در صورتی ارزش دارد که افراد زیادی از آن استفاده کنند. تصور کنید که تنها یک نفر در جهان تلفن داشته باشد. مسلم است که در چنین صورتی، شبکه تلفن کاربردی نخواهد داشت و شبکه‌ای که کاربردی نداشته باشد، ارزشی هم ندارد. برای ارزشمند بودن این شبکه، باید افراد زیادی به استفاده از آن روی بیاورند و هرچه تعداد کاربران بیشتر شود، ارزش آن هم به‌طور تصاعدی بالا می‌رود.
در روزهای ابتدایی اختراع تلفن ارزش این نوآوری بسیار پایین بود. در گذشته‌های نه‌چندان دور فقط افراد کمی در خانه‌های خود تلفن داشتند. علاوه بر این، خانه‌های آنها باید از لحاظ فیزیکی به هم متصل می‌بود تا امکان استفاده از تلفن را داشته باشند.
اما با بلوغ این فناوری، امکان خرید تلفن برای افراد بیشتری فراهم شد و این امر به افزایش ارزش کل شبکه انجامید. با افزایش تعداد کاربران، ارزش و کاربرد شبکه نیز افزایش یافت و این باعث ایجاد یک حلقه بازخورد مثبت شد؛ به‌طوری که هرروزه افراد بیشتری به آن می‌پیوستند و ارزش آن به‌طور تصاعدی رشد می‌کرد.
انواع اثر شبکه‌ای
اثر شبکه‌ای دو نوع اصلی دارد: مستقیم و غیرمستقیم.
اثر شبکه‌ای مستقیم همان چیزی است که تا به اینجا درباره آن توضیح دادیم؛ یعنی حالتی که افزایش کاربران، باعث افزایش ارزش شبکه می‌شود. مثال تلفن که از آن صحبت کردیم، نمونه خوبی از اثر شبکه‌ای مستقیم است.
اثر شبکه‌ای غیرمستقیم کمی پیچیده‌تر است. تأثیرات جانبی که این مفهوم به آن اشاره دارد بیشتر از چیزی است که در نوع مستقیم با آن سروکار داریم. بسیاری از پلتفرم‌هایی که ما امروزه با آنها روبه‌رو هستیم، با گروه متفاوتی از کاربران کار می‌کنند. اثر شبکه‌ای غیرمستقیم به این معنی است که افزایش کاربران از یک گروه خاص، باعث افزایش ارزش پلتفرم برای کاربرانِ گروه دیگر می‌شود.
یک سرویس حمل‌ونقل آنلاین مانند اسنپ را در نظر بگیرید. افزایش تعداد مسافران در این سرویس نه‌تنها ارزش کل شبکه را افزایش می‌دهد، بلکه برای رانندگان نیز مفید است. تأثیری را که افزایش کاربران اسنپ برای رانندگان دارد، می‌توان نمونه‌ای از اثر شبکه‌ای غیرمستقیم دانست. البته در بسیاری از موارد، این اثر دوطرفه است. به‌عنوان مثال، افزایش تعداد راننده‌ها نیز همین اثر مثبت را برای مسافران دارد و راحتی بیشتری را برای آنها ایجاد می‌کند.
یک پروژه با اثر شبکه‌ای قوی به توسعه‌دهندگانی ماهر برای بررسی و رفع اشکال‌های کد آن نیاز دارد؛ زیرا پای حجم بالایی از ارزش در میان است (و اعتبار خود شبکه نیز دائماً در معرض خطر است).
نمونه‌های اثر شبکه‌ای
نمونه‌های مدرن اثر شبکه‌ای در طیف متنوعی از محصولات دیده می‌شود. یکی از نمونه‌های آشکار این اثر، شبکه‌های اجتماعی است. کاربران شبکه‌های اجتماعی اغلب تمایل دارند به شبکه‌هایی بپیوندند که توسعه‌دهندگان شبکه‌های اجتماعی معروف قبلی آنها را توسعه داده‌اند. این کار افراد را ترغیب می‌کند که به تعداد محدودی از پلتفرم‌ها روی بیاورند و به این ترتیب، تنها چند سرویس به موقعیت‌های انحصاری می‌رسند.
اگر شرکت‌های نوپا بخواهند یک پلتفرم شبکه اجتماعی جدید را عرضه کنند، به‌سختی می‌توانند حجم لازم کاربران را بدست آورند؛ زیرا اثر شبکه‌ای پلتفرم‌های پیشرو بازار باعث برتری آنها در این رقابت خواهد شد.
مثال خوب دیگر برای اثر شبکه‌ای، سامانه‌های هوشمند حمل‌ونقل شهری هستند. به‌عنوان مثال در کشور آمریکا، شرکت‌های اوبر (Uber) و لیفت (Lyft) به‌قدری در این بازار تسلط پیدا کرده‌اند که سرویس‌های جدیدتر، عملاً امکان رقابت با آنها را ندارند. در ایران می‌توان چنین وضعیتی را در سرویس‌های اسنپ و تپسی مشاهده کرد. شبکه کاربران این دو شرکت و انحصار آنها تا حدی گسترده است که جای زیادی را برای سرویس‌های جدیدتر باقی نمی‌گذارد.
همین موضوع درباره ای‌بی (Ebay) و آمازون در حوزه فروش آنلاین، گوگل در حوزه جستجوی اینترنتی، ایر بی‌ان‌بی (AirBNB) در حوزه اجاره آنلاین، مایکروسافت در حوزه سیستم‌عامل‌های سازمانی و اپل در حوزه گوشی صدق می‌کند.
با این اوصاف، ممکن است این سؤال به ذهنتان خطور کند که آیا فقط شرکت‌های انتفاعی با مدل‌های تجاری مشخص می‌توانند به اثر شبکه‌ای دست یابند؟ خیر. ویکی‌پدیا نمونه خوبی از یک پروژه منبع باز است که اثر شبکه‌ای چشمگیری ایجاد کرده است.
اثر شبکه‌ای و ارزهای دیجیتال
اثر شبکه‌ای در زمینه ارزهای دیجیتال و بلاک چین از اهمیت بالایی برخوردار است.
بیت کوین را در نظر بگیرید. در کنار همه خصوصیات مطلوب بیت کوین، این ارز دیجیتال اثر شبکه‌ای بسیار قدرتمندی دارد.
ماینرهای شبکه بیت کوین از امنیت آن پشتیبانی می‌کنند و برای تداوم عملکرد آنها، نقدینگی زیادی وجود دارد. حال تصور کنید شبکه دیگری راه‌اندازی شده است که دقیقاً هدفی مشابه بیت کوین را دنبال می‌کند. ماینرهای این شبکه ممکن است حتی پاداش بیشتری دریافت کنند؛ اما نقدینگی این شبکه به‌اندازه‌ای نیست که آنها بتوانند در هر زمان دلخواه، پاداش‌های خود را تبدیل کنند و یا از شبکه خارج شوند. بنابراین آنها دو گزینه پیش رو خواهند داشت: اینکه خطر کنند و امیدوار باشند که نقدینگی شبکه جدید در آینده بهبود می‌یابد، یا اینکه به استخراج بیت کوین ادامه دهند و اطمینانی نسبی داشته باشند که همچنان قادر به فعالیت در این کسب‌وکار خواهند بود. اثر شبکه‌ای این‌گونه کار می‌کند. حتی اگر گزینه جدید از لحاظ فناوری برتر باشد یا پاداش بیشتری بدهد، مهاجرت از بیت کوین به آن لزوماً منطقی نیست.
البته لازم به ذکر است که این وضعیت صرفاً نتیجه اثر شبکه‌ای بیت کوین نیست. بیت کوین ویژگی‌های ذاتی و منحصربه‌فردی دارد که ایجاد شبکه‌ای با همان ویژگی‌ها اساساً کار دشواری است. بنابراین به این مثال بیشتر به‌عنوان یک آزمایش فکری نگاه کنید.
اثر شبکه‌ای در فضای امور مالی غیرمتمرکز (دیفای) نیز اهمیت بالایی دارد. اگر یک محصول، خدمات یا حتی قرارداد هوشمند بتواند در این فضا به موفقیت بزرگی برسد و انقلابی را ایجاد کند، رقابت با آن برای سایر محصولات سخت خواهد شد. البته دیفای هنوز در مراحل اولیه راه خود است. بسیاری از افراد معتقدند که تاکنون هیچ محصولی در این فضا اثر شبکه‌ای چشمگیری را ایجاد نکرده که بتواند آن را به پیروز قاطع این بازار تبدیل کند.
اثر شبکه‌ای منفی
جالب است بدانید که نوع دیگری از اثر شبکه‌ای هم وجود دارد و آن، اثر شبکه‌ای منفی است. اثر شبکه‌ای منفی دقیقاً نقطه مقابل موارد ذکرشده در بالاست؛ یعنی هر کاربر جدید به‌جای افزودن ارزش، بخشی از ارزش اکوسیستم را از بین می‌برد.
برای درک بهتر می‌توانید آن را به ترافیک تشبیه کنید. زمانی که تعداد خودروهای موجود در یک جاده بیشتر از ظرفیت آن باشد، اضافه‌شدن هر یک خودروی جدید، عملکرد آن را بیشتر با مشکل مواجه خواهد کرد.
همین ترافیک می‌تواند برای شبکه‌ها نیز اتفاق بیفتد. در چنین مواقعی، اصطلاحاً می‌گوییم که شبکه دچار «ازدحام» شده و یا «اشباع» شده است.
این موضوع در طراحی بلاک چین‌ها اهمیت بالایی دارد. طراحی بلاک چین‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که هر کاربر جدید، ارزشی را به شبکه آنها بیفزاید. به‌بیان دیگر، بلاک چین‌ها باید از ارزش شبکه‌ای منفی اجتناب کنند؛ چراکه این کلید دستیابی به مقیاسپذیری در بلاک چین‌هاست. اگر هر کاربر جدید باعث افزایش ترافیک و کاهش مقیاسپذیری آن شود و سرعت تراکنش‌ها را کاهش دهد، یعنی بلاک چین موردنظر دچار اثر شبکه‌ای منفی است.
به‌عنوان مثال، گس (Gas) یا کارمزد تراکنش در شبکه اتریوم با سیستمی مشابه مناقصه تعیین می‌شود. هریک از کاربران اتریوم، کارمزدی را به ماینرهای این شبکه پیشنهاد می‌کند. با اضافه‌شدن کاربران و افزایش استفاده، کاربران برای اینکه بتوانند تراکنش خود را در اولویت قرار دهند و از دیگران پیشی بگیرند، کارمزدهای پیشنهادی خود را بالاتر می‌برند. همین مسئله باعث افزایش نرخ کلی کارمزدها در شبکه اتریوم می‌شود. با این حال، مشکلی که وجود دارد این است که این روند نمی‌تواند تا همیشه ادامه داشته باشد. زمانی می‌رسد که کارمزد شبکه اتریوم به‌اندازه‌ای زیاد می‌شود که فعالیت در این شبکه، صرفه اقتصادی نداشته باشد. در این شرایط، برخی از کاربران شبکه اتریوم را ترک می کنند. این نمونه‌ای از اثر شبکه‌ای منفی است.
البته راهکارهایی برای حل این مشکل در شبکه اتریوم در نظر گرفته شده است. به‌عنوان مثال، EIP-1559 یک طرح پیشنهادی ارتقای اتریوم است که در سیستم کارمزدهای اتریوم تجدیدنظر می‌کند. علاوه بر این، مجموعه‌ای از به‌روزرسانی‌ها در نسخه دوم اتریوم (اتریوم ۲.۰) وجود دارد که توان عملیاتی این شبکه را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد. این اقدامات می‌تواند به رفع مشکل کارمزد بالای تراکنش‌ها در زمان افزایش فعالیت در شبکه کمک کند.
سخن پایانی
اثر شبکه‌ای در بخش‌های مختلف اقتصادی و صنعتی وجود دارد و ارزهای دیجیتال هم از این قاعده مستثنی نیستند. مفهوم کلی اثر شبکه‌ای این است که افزایش تعداد کاربران شبکه‌ها، به افزایش ارزش آنها منجر می‌شود.
مطالعه مکانیسم‌هایی که باعث ایجاد اثر مرتبط با شبکه می‌شود، می‌تواند برای توسعه‌دهندگان بلاک چینی و غیر بلاک چینی بسیار سودمند باشد. این افراد می‌توانند با اعمال‌کردن این مکانیسم‌ها در طراحی‌های خود، به تحقق هرچه سریعتر مقیاسپذیری و رشد کسب‌وکار خود کمک کند.
تعداد مشتریان و کاربران برای هر شبکه و محصولی اهمیت بالایی دارد. به همین دلیل است که توسعه‌دهندگان آنها در ابتدای کار، هر تلاشی می‌کنند تا افراد زیادی را به شبکه خود جذب کنند. توسعه‌دهندگان غالباً مایلند هزینه‌های اولیه زیادی را برای تبلیغات صرف کرده و یا حتی محصولات خود را به‌‌صورت رایگان در اختیار عموم قرار دهند؛ تنها با این هدف که بتوانند محصول خود را معرفی و تعداد بیشتری از کاربران را به استفاده از آن ترغیب کنند.
همه اینها به این دلیل است که این توسعه‌دهندگان، از مزایای اثر شبکه‌ای مطلع‌اند. آنها می‌دانند که در صورت موفقیت و ایجاد یک اثر شبکه‌ای قوی، همه این تلاش‌ها جبران خواهد شد و منافع زیادی را به دست خواهند آورد. اگر شما موفق شوید اثر شبکه‌ای قدرتمندی را برای محصول خود ایجاد کنید، پس از آن تنها کاری که باید انجام دهید این است که بنشینید و همه‌چیز را به کاربران شبکه بسپارید.
عالی عالی